نسبت حرکت جوهری و اصالت وجود در فلسفه صدرالمتالهین

صدرالمتالهین یکی از بزرگان حکمت در مشرق زمین و یکی از خلاق ترین آن ها در نظریه های فلسفی است. اثر مهم او اسفار اربعه عقلی نام دارد که در آن مسائلی مانند اصالت مهیت و اصالت وجود، مساله حرکت جوهری، مساله استکمال وجود و مراتب آن، و مساله ربط ثابت و متحرک بروز می کند. یکی از مباحث مهمی که در فلسفه شرق و به ویژه ایران مطرح بود، مساله اصالت مهیت و اصالت وجود است. قصد از مهیت یا ماهیت تعین کیفی و هویت اجسام است. عده ای از فیلسوفان طرفدار اصالت مهیت بودند. فخر رازی، میرداماد و لاهیجی از این جمله اند. عده ای دیگر از جمله صوفیه و صدرالمتالهین طرفدار تاصل وجودند. عرفا وجود را واحد، ولی دارای اشتراک می دانند و به وحدت وجود معتقدند. اما طرفداران اصالت مهیت می گفتند آن چه که اصیل است و در خارج از ذهن ما متحقق است، ماهیات و تعینات است، بنابراین وجود امری اعتباری و انتزاعی است. در پاسخ آن ها طرفداران اصالت وجود می گفتند که تحقق هر چیز به موجود است. پس وجود خود احق به تحقق است. شیخ شبستری در این باب می گوید:

وجود اندر کمال خویش ساری است         تعین ها امور اعتباری است

 امور اعتباری نیست موجود               عدد بسیار و یک چیزست معدود

در این میان سهروردی به وحدت منشاء وجود و مهیات باور دارد. سهروردی به هیولای اولی که ازلی است و ماده المواد است، معتقد است و وجود را جوهر قائم بالذات می داند و با آن که به حقایق متباینه معتقد است، این حقایق را به نسج واحد، مادی و ازلی هیولی اولی باز می گرداند که دارای اصالت است. صدرالمتالهین که اصالت وجودی است بر آن است که اصل و حقیقت، وجود است و ماهیت امری اعتباری و نسبی است و ممکن است از وجود واحد به چندین اعتبار، چندین ماهیت فرض شود و حرکت و تغییر نیز در ماهیت نیست، بلکه در وجود است. صدرالمتالهین درباره روح می گوید که روح جوهری مفارق از بدن نیست و در آغاز ممزوج با بدن است، ولی سپس درجات تکاملی (اشتداد و استکمال) را طی می کند و به مقام عقل می رسد. صدرالمتالهین می گوید هر موجودی دارای دو رخسار است که یک وجه اش در حرکت و تغییر است. این چهره متغیر موجودات را عالم طبیعت و ماده خوانند. صدرالمتالهین روح را به جسم و لاهوت را به ناسوت پیوند می دهد. در فلسفه صدرالمتالهین وحدت وجود اثبات می گردد. جهان بدین سان کل واحد و همجنس است و تنوع و تکثر ظاهری آن دلیل بر آن نیست که جواهر مفارق و ناهمگونی وجود دارند، بلکه این تکثر صوری است. جهان دستگاهی به هم پیوسته و همگون است که تنوع صور و تکثر وجود در آن، نتیجه حرکت جوهری و اشتداد و استکمال این حرکت است. تصور عالم به صورت یک دستگاه کل و به هم پیوسته و همگون نخستین اندیشه مهم صدرالمتالهین است.

حرکت جوهری و اعتقاد بدان و اثبات آن، خصیصه برجسته فلسفه صدرالمتالهین است. صدرالمتالهین حرکت را فقط در عَرَض نمی شمرد، بلکه آن را در ذات جوهر اشیاء می جوید. صدرالمتالهین در این زمینه استدلال می کند که: اولا، طبیعت اشیاء و سرشت آن هاست که مبدا و انگیزه حرکت در اشیاء است. حال اگر طبیعت اشیاء امر قار و ثابت و بلاتحرک باشد و دستخوش تغییر نشود، چون طبیعت علت حرکت است، پس لازم می آید معلول از علت خود تخلف جوید و این خلاف واقع است، زیرا معلول از علت تخلف نتواند جست. در ثانی، اعراض که حکماء حرکت در برخی از آن ها را میسر شمرده اند، در وجود تابع جوهرند زیرا تا جوهری نباشد، عَرَضی نیست و جوهر قائم به ذات و عَرَض قائم به غیر یعنی قائم به جوهر است. بنابراین ممکن نیست که متبوع امری ثابت و تابع امری متجدد و متغیر باشد، زیرا در این حالت تخلف تابع از متبوع لازم می آید که آن هم خلاف منطق است. پس باید جوهر (متبوع) نیز متجدد و متغیر باشد تا عَرَض (تابع) تجدد و تغییر پذیرد.

در رساله دو فیلسوف شرق و غرب، استدلالات و نظریه های صدرالمتالهین در مورد حرکت جوهری بدین نحو بیان شده است: صدرالمتالهین از کسانی است که مبدا عالم را جسم طبیعی که امر واحد و متصل و مرکب از هیولی و صورت است می دانند و ماده نخستین عالم را هیولی می پندارند. به عقیده صدرالمتالهین، جسم طبیعی در هر لباسی که هست خواه به صورت جماد، خواه به صورت گیاه و خواه به صورت حیوان، همیشه در حرکت و تغییر است. در عالم ماده و طبیعت سکون و ثبات وجود ندارد و جوهر عالم، امری است ذاتا متغیر و متجدد. بنابراین اصل جوهر عالم ماده در ذات خود یک امر واحد و متصل و مستمر و تدریجی است. این عالم از وجود، زندگی و حرکت تشکیل یافته و جوهر این عالم که همه نقش ها و صورت ها بر آن طرح شده، مانند آب جاری است که دائما در جریان است و در عین حال صورتی که در آب افتاده به نظر ثابت می آید:

شد مبدل آب این جو چند بار             عکس ماه و عکس اختر برقرار

صدرالمتالهین انگیزه حرکت را در سیالیت بذاته وجود عالم ناسوت می شمرد. در تفکر صدرالمتالهین، حرکت تکرار مکرر و سیر قهقرایی نیست، بلکه پیشرونده و تکاملی است. صدرالمتالهین وجود را حقیقتی ذومراتب می داند که دارای درجات لایتناهی است و حرکت همانا استکمال و اشتدادی است که در این درجات و مراتب انجام می گیرد و صدرالمتالهین می کوشد تا تجدد وجود را با استکمال آن همراه کند. در عین حال صدرالمتالهین با نظریه حرکت جوهری خود می کوشد تا وحدت متغیر و ثابت یا قار و سیال را حل کند. وجود عالم طبیعت به نظر صدرالمتالهین، وجود سیال تدریجی است، ولی در عین حال امر واحد است. در رساله دو فیلسوف شرق و غرب نظر صدرالمتالهین درباره رابطه متغیر به ثابت چنین بیان شده است: رابط ربط متغیر به ثابت، خود جوهر اشیاء است و رتبه متغیر، مبدا کلیه حرکات و تغییرات مادی گردیده است.

بررسی دستگاه فلسفی صدرالمتالهین نشان می دهد تفکری که جهان را کل به هم پیوسته، دارای تنازع و تضاد درونی، در حرکت و تحول دائمی در جاده سیر تکاملی می شمرد، در آثار متفکران بزرگ ایران با وضوح تمام بروز کرده است.