تاریخ بازار سهام ایران (۲)

بهمن سال ۱۳۴۶ آغازی بر فعالیت های بورس سهام بود. نخستین اوراق بهادار شامل سهام بانک توسعه صنعتی و معدنی، شرکت نفت پارس و انواع اوراق قرضه، همزمان با آغاز بکار این سازمان در بورس تهران معامله شدند. تصویب قانون گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی در اردیبهشت ۱۳۵۴ که به موجب آن شرکت های دولتی و خصوصی موظف شدند به ترتیب ۹۹ درصد و ۴۹ درصد سهام خود را به شهروندان عرضه نمایند، موجب بروز تحرکاتی در بورس شد. تصویب قانون معافیت های مالیاتی برای شرکت های پذیرفته شده بورس اوراق بهادار در سال ۱۳۵۴ نیز عامل مهم دیگری در تشویق به حضور در بورس بود. در سال ۱۳۵۵ بورس تهران به عضویت فدراسیون بین المللی بورس ها درآمد. همچنین تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران از ۶ شرکت در پایان سال ۱۳۴۷ به ۱۰۵ شرکت در پایان سال ۱۳۵۷ رسید.

بورس تهران نخستین روز کاری خود را در ۱۵ بهمن سال ۱۳۴۶ با معامله ۲۱۹۲ سهم بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران آغاز کرد. سالن معاملات به دو قسمت تقسیم شده بود و به علاقمندان به سرمایه گذاری در بورس فرصت می داد تا عملیات معامله سهام که بر روی میز معاملات کارگزاران انجام می گرفت را نظاره گر باشند. ثبت تغییرات قیمت نیز بر روی تخته سیاهی که در گوشه سالن معاملات قرار داشت انجام می شد. در اسفند همان سال سهام شرکت سهامی نفت پارس نیز در بورس پذیرفته شد و مورد معامله قرار گرفت. دکتر علینقی فرمانفرمائیان در نیمه دوم سال ۱۳۴۶ به عضویت هیأت مدیره بورس اوراق بهادار انتخاب شد. علینقی فرمانفرمائیان فرزند عبدالحسین فرمانفرما در سال ۱۲۹۸ متولد شد. در سال ۱۳۲۰ مقارن با جنگ جهانی به عنوان اولین دانشجوی ایرانی در دانشگاه برکلی مشغول تحصیل شد. وی پس از اخذ مدرک فوق لیسانس در ژنو به رشته اقتصاد علاقه مند شد و در همان جا مدرک دکتری اقتصاد را اخذ کرد. سپس به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. دگربار برای انجام تحصیلات تکمیلی در رشته علوم اداری به دانشگاه کالیفرنیای جنوبی رفت و دکترای خود را در این رشته اخذ کرد. پس از بازگشت به ایران چندی در وزارت امور خارجه و مدتی در موسسه علوم اداری به تدریس اشتغال داشت. بعد به سازمان برنامه منتقل شد و در سمت مدیر مالی با ابوالحسن ابتهاج همکاری کرد تا به ریاست بانک برنامه منصوب شد. با تلاش وی و انجام اقدامات توسعه ای و در طول زمان، بانک برنامه گسترش یافت و نام آن به بانک اعتبارات صنعتی تغییر یافت و جزو بانک های معتبر زمان خود شد. این بانک به صاحبان صنایع اعتبار می داد و در بعضی از صنایع مشارکت می کرد. از واحدهای بزرگ صنعتی که بوسیله این بانک تأسیس شده و به یادگار ماند، می توان کارخانه نساجی مازندران و کاغذ پارس در اهواز را نام برد. قریب یکصد واحد بزرگ صنعتی از اعتبارات این بانک برخوردار شدند و صنایع جدیدی بوجود آمدند. علینقی فرمانفرمائیان که فکر و شم صنعتی داشت تا زمان انقلاب سال ۱۳۵۷ در همین بانک ماند و رویای توسعه صنعتی کشور را دنبال کرد. دکتر علینقی فرمانفرمائیان از ابتدای تأسیس بورس تا سال ۱۳۵۷ به عنوان عضو هیأت مدیره سازمان کارگزاران فعالیت کرد.

در سال ۱۳۴۷، تعداد کارگزاران ۱۷ کارگزار و تعداد روزهای معاملاتی، ۷۳ روز بود. در پایان سال ۱۳۴۷ تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران به ۶ شرکت رسید. شرکت های پذیرفته شده در سال  ۱۳۴۷ عبارت بودند از سیمان شمال، سیمان تهران، قند نیشابور و بانک ایرانیان.

در سال ۱۳۴۸ سهام ۳ شرکت دیگر در بورس تهران پذیرفته شد و بدین ترتیب در پایان سال ۱۳۴۸ تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران به ۹ شرکت رسید. کارخانجات نورد شهریار، قند کرمانشاه و بانک ایران و خاورمیانه، شرکت های پذیرفته شده در سال ۱۳۴۸ بودند. در مجموع و در این سال رشد ۷.۷۵ درصدی ارزش معاملات اوراق بهادار در بورس نسبت به سال قبل را شاهد بودیم. در دی ماه سال ۱۳۴۸ اعلام شد که به موجب قانون اصلاحی سهیم کردن کارگران در منافع کارگاه ها، کارگاه هایی که تعداد کارگران مشغول بکار در آن بیش از ۱۰ نفر باشد موظف به تقسیم ۲۰ درصد از سود سالانه خود میان کارگران هستند.

معاملات سال ۱۳۴۹ همچنان در ساختمان سابق بانک کارگشایی انجام می شد. در این سال تعداد روزهای معاملاتی به ۱۰۳ روز افزایش پیدا کرد. در سال ۱۳۴۹، سهام ۳ شرکت بانک اعتبارات ایران، شیشه قزوین و بانک تهران به لیست شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران اضافه شد و در پایان این سال تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران به ۱۲ شرکت رسید. ارزش معاملات سهام در این سال نسبت به سال قبل از رشد ۱۹.۷۸ درصدی برخوردار بود. در این سال مقام اول بازده نسبت سود هر سهم به قیمت بر اساس آخرین سود تقسیمی عملکرد سال ۱۳۴۸ و قیمت های شهریور سال ۱۳۴۹ با رقمی معادل ۹.۴ درصد، به کارخانجات نورد شهریار اختصاص داشت و بانک توسعه صنعتی و معدنی با نسبت ۹.۲ درصد در رتبه دوم قرار داشت. بازده سایر شرکت ها شامل ۸.۹ درصد برای قند کرمانشاه، ۷.۹ درصد برای سیمان تهران، ۷.۹ درصد برای بانک ایرانیان، ۷.۶ درصد برای بانک ایران و خاورمیانه، ۷.۳ درصد برای سیمان شمال و ۵.۸ درصد برای نفت پارس بود. همچنین نرخ بهره اوراق قرضه ۳ ساله، ۹ درصد و سود سپرده های بانکی، ۸ درصد بود. در سال ۱۳۴۹ همچنین مقدمات تأسیس دانشکده مدیریت در دستور کار قرار گرفت. این دانشکده با هدف تربیت مدیر در سطح عالی برای واحدهای صنعتی و کشاورزی، از اول مهر سال ۱۳۵۱ به صورت رسمی کار خود را آغاز کرد. مقدمات تأسیس این دانشکده از یک سال قبل با همکاری دانشگاه هاروارد فراهم آمده بود. نام این مجموعه در آغاز «مرکز عالی مدیریت ایران» بود و در نهایت به «مرکز مطالعات مدیریت ایران» تغییر نام یافت.

در سال ۱۳۵۰ معاملات بورس با رشد مواجه شد. دبیرخانه بورس در اوایل این سال از ساختمان بانک کارگشایی به طور موقت در ساختمانی متعلق به بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران واقع در بهجت آباد استقرار یافت. از اوایل مهرماه دبیرخانه بورس به محلی واقع در خیابان سعدی، ساختمان تقی نیا منتقل شد که بخشی از ملک بانک ملی ایران، شعبه سعدی بود. این ساختمان تا پایان فروردین سال ۱۳۷۱ مرکز اصلی بورس کشور بود. از شهریور ماه ۱۳۵۰ پس از پذیرش اوراق قرضه دولتی و اوراق قرضه عباس آباد، تالار بورس همه روزه به جز پنج شنبه ها شاهد انجام معاملات و ۱۶۴ روز، تعداد روزهای معاملاتی در سال ۱۳۵۰ بود. در سال ۱۳۵۰ با پذیرش ۵ شرکت جدید صنعتی و کشاورزی به نام های شیرین خراسان، بانک ایران و انگلیس، بانک صادرات ایران، پارچه بافی شیراز و بانک بین المللی ایران و ژاپن، تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس تهران به ۱۷ شرکت رسید. در این سال ارزش معاملات انواع اوراق بهادار در مجموع با ۲۲۱ درصد رشد نسبت به سال ۱۳۴۹ مواجه شد. در جراید سال ۱۳۵۰ صحبت از فرهنگ سازی در زمینه بورس مطرح بود و پیشنهاد می شد که آموزش بورس در کتب دبیرستانی وارد شود. در آن سال ها مباحث مربوط به بورس در دو مدرسه عالی آموزش داده می شد. در این سال همچنین مقدمات تأسیس یک شرکت سرمایه گذاری بر مبنای مطالعه ای که توسط شرکت ژاپنی یامایچی (Yamaichi) انجام شده بود، پی ریزی گردید. شرکت های سرمایه گذاری ملی ایران، ایران و فرانسه، و ایران و ایتالیا پس از این تأسیس شدند.
معاملات بورس در سال ۱۳۵۱ به علت اجرای برنامه گسترش مالکیت صنعتی به بیش از ۱.۵ برابر مجموع معاملات ۴ سال قبل افزایش یافت. در چارچوب این برنامه، فروش سهام به کارگران واحدهای بزرگ صنعتی، سرآغازی برای مالکیت تدریجی کارگران ایرانی در واحدهای صنعتی و تولیدی و این طرح معروف به سهام کارگران در ایران شد. همچنین اعطای مزایای مالیاتی خاصی که در اصلاح قانون مالیات های مستقیم برای شرکت های پذیرفته شده در بورس در نظر گرفته شده بود نیز عامل مهمی برای افزایش فعالیت بورس در این سال محسوب می گردید. در سال ۱۳۵۱، تقاضا برای خرید سهام آن قدر زیاد بود که طی سال فقط به دو سوم آنها پاسخ مثبت داده شد و عده زیادی از مردم، علاقمند به خرید سهام در بورس شده بودند. به عنوان مثال عرضه سهام شرکت های شیشه قزوین و سیمان کرمان که در اجرای برنامه گسترش مالکیت صنعتی به مردم انجام شد، مورد استقبال قرار گرفت. تعداد ۵۸ هزار سهم به قیمت هر سهم ۱۱۰۰ ریال از سهام شیشه قزوین در عرض دو روز و ۷۲۰۰ سهم از سهام سیمان کرمان به قیمت هر سهم ۱۲۵۰۰ ریال در عرض چند روز به فروش رسید. تعداد روزهای معاملاتی در سال ۱۳۵۱، ۲۵۵ روز بود. در طی سال ۱۳۵۱ با پذیرش ۶ شرکت جدید به نام های پشم بافی ایران برک، الیاف، سیمان کرمان، نورد و لوله اهواز، شهد و سیمان صوفیان آذربایجان تعداد شرکت های پذیرفته شده در بورس از ۱۷ شرکت به ۲۳ شرکت افزایش یافت. سال ۱۳۵۱ پرمعامله ترین سال در تاریخ پنج ساله بورس بود. در این سال حجم معاملات سهام و سایر اوراق بهادار بیش از سه برابر معاملات سال ۱۳۵۰ بود. افزایش حجم معاملات بورس در سال ۱۳۵۱ باعث کاهش معاملات زمین های حومه تهران شده بود. بدین ترتیب با رونق معاملات و پذیرش شرکت های بزرگ در بورس، معاملات سهام جای معاملات زمین را گرفته بود. در عین حال بر اساس ماده ۱۱۶ قانون مالیات های مستقیم مصوب سال ۱۳۴۵ و قانون اصلاحی مصوب سال ۱۳۵۱، تمامی درآمدهای حاصل از فروش سهام شرکت هایی که در بورس پذیرفته می شوند به شرطی که معامله مزبور در بورس انجام گرفته باشد، از پرداخت مالیات معاف می باشند. از رویدادهای مهم پیرامون بورس در آخرین سال از دوره برنامه چهارم (۱۳۵۱)، این بود که خداداد فرمانفرمائیان رئیس سازمان برنامه، برنامه پنجم عمرانی را بر مبنای ایده های خود آماده کرد. اما در همین سال خداداد فرمانفرمائیان از ریاست این سازمان مجبور به کناره گیری شد. 

منبع

کشاورزنژاد، شهلا - سعیدی، علی (۱۳۹۵) تاریخ بازار سرمایه ایران (۱۳۶۷-۱۳۱۵)، تهران: انتشارات بورس.